W 1915 roku armia austriacka wyparła wojska rosyjskiego zaborcy z obszaru pomiędzy Pilicą a Wisłą. Zakończył się okres przeszło stuletniej, brutalnej rusyfikacji ludności polskiej, polegającej na eliminowaniu polskiego języka, szkolnictwa, instytucji kultury. W warunkach okupacji austriackiej, pomimo trudności ekonomicznych, nastąpiło bardzo szybko odrodzenie polskiej oświaty. W większych wsiach, jak grzyby po deszczu, wyrastały szkoły powszechne, a w miastach ‑ polskie gimnazja.

Na rozległym obszarze powiatu koneckiego (od Przedborza po Borkowice) największe znaczenie miało utworzenie, przez miejscowych arystokratów i inteligencję, polskiego Gimnazjum Filologicznego im. Św. Stanisława Kostki w Końskich. Była to prawdziwa kuźnia kadr wojskowych i pedagogicznych II Rzeczypospolitej, a przede wszystkim, szkoła otwierająca drogę na studia uzdolnionej młodzieży koneckiej.

W domowym archiwum odnalazłem kilka podręczników oraz ‑ jak mi się wydaje ‑ dość unikalny druk, zawierający program nauczania w klasie I Gimnazjum w Końskich. Podręczniki były wydawane za pozwoleniem cenzury okupantów, a zatem nie pózniej, niż w roku 1918. Program nauczania nie posiada daty wydania, ale został wydrukowany w koneckiej drukarni O. Łyczka, prawdopodobnie w 1916 lub 1917 roku.

Na użytek kronikarzy oraz historyków oświaty zadałem sobie trud przepisania całego dokumentu:

Gimnazjum Filologiczne im. Św. Stanisława Kostki w Końskich Program Klasy I.

Klasa 1.
Religia.
Katechizm ks. Likowskiego ‑ cz. 1‑a
Historia św. Starego Testamentu
Podręcznik: ks. Sadowskiego lub ks. Kruszyńskiego

Język polski:
1. Czytanie z rozróżnieniem opisu i opowiadania, bajki, legendy
2. Opowiadanie. Wiersze, Czytanie, objaśnianie i uczenie się na pamięć.
3. Gramatyka. Rozróżnianie praktyczne wszystkich części mowy. Rzeczownik własny i pospolity; rodzaj, liczba, odmiana; wyrazy zgrubiałe, zdrobniałe, pierwotne i pochodne, zbiorowe i złożone. Przymiotnik: odmiana i stopniowanie. Czasownik: odmiana i rodzaje. Odmienne, nieodmienne, przechodnie, nieprzechodnie. Imiesłowy odmienne i nieodmienne; strona czynna i bierna. Liczebnik: odmiana i podział. Zaimki.
4. Składnia. Rozbiór zdania prostego; podmiot, orzeczenie, określenie rzeczownika, czasownika, dopełnienie.
5.Dyktanda, ćwiczenia ortograficzne, gramatyczne i  tylistyczne.
6.Podręczniki: Wypisy Polskie H. Gallego.
Gramatyka ‑ Dzierżanowskiej, Niewiadomskiej i Warnkówny.

Język niemiecki.
Czytanie; uczenie się na pamięć słów, zwrotów i całych ustępów, zdawanie sprawy z treści czytanych ustępów na podstawie stosownych pytań; tłumaczenia; rozmówki. Znajomość odmian regularnych i zasad składni; ćwiczenia ortograficzne.
Podręcznik: L. Lorentza cz. 1 i słownik.

Arytmetyka.
Liczby ‑ (określenie i rodzaje).
Zasady systemu dziesiętnego. Cztery działania arytmetyczne (określenie i własności). Proporcjonalność prosta i odwrotna, w związku ze zmianami rezultatów czterech działań. Zadania na wszystkie cztery działania.
Liczby oderwane, mianowane i wielorakie. Pojęcie o ułamku (bez działań). Odnajdywanie części i całości. Dzielnik. Wielokrotność. Czynnik. Składnik. Pojęcie wymiarowości. Powierzchnia. Objętość. Rachuba czasu. Miary metryczne. Zadania wszelkich typów z liczbami całkowitemi.
Podręcznik: Teoria, część I Thomasa.
Zbiór zadań Thomasa część II

Historia Polski.
Dzieje bajeczne: Dynastia Piastów z powtórzeniem. Podręcznik: M. Dzierżanowskiej albo W. Grzymałowskiego.

Geografia.
Kurs zwykły. (Elementarno‑zasadnicze wiadomości z geografii).
Podręcznik: A. Nałkowskiej część I.

Przyroda martwa.
(Mineralogia ‑ woda ‑ powietrze).
Uwaga. (Rozpoczynając od kursu normalnego przyrody martwej, przygotowanie gruntu do racjonalniejszego i głębszego traktowania nauk biologicznych (botaniki i zoologii). Wiadomości o rodzajach gruntów, własności gleby, wody i powietrza, o sposobach tworzenia się ziemi ornej i o zawartych w niej ciałach mineralnych, o znaczeniu tlenu, dwutlenku węgla, soli itp. a także pewne wiadomości z fizyki i obycia z wykonaniem najprostszych doświadczeń.
(wycieczka mineralogiczna)
Podręcznik: Brzezińskiego „Krótkie wiadomości z botaniki, zoologii i mineralogii”

Rysunki odręczne.
Płaskie i łatwe motywy ornamentalne, oparte na zasadniczych kształtach geometrycznych. Przedmioty z otoczenia w zarysie rzutowym i kształty płaskie z dziedziny przyrody. Od czasu do czasu rysunek z pamięci w zakresie przerobionego materiału naukowego.

Kaligrafia.
Pismo polskie w 4-ch zeszytach prof. kal. Glińskiego.

Gimnastyka.
Szwedzka prowadzona systemem Linga. Musztra wojskowa. W skład programu lekcyjnego wchodzą:
1. Ćwiczenia wstępne. 2. Skłony napięte. 3. Ćwiczenia w zwieszeniu i podnoszeniu się. 4. Ćwiczenia równoważne. 5. Ćwiczenia grzbietu i łopatek. 6. Pochody i biegi. 7. Ćwiczenia naprzemianstronne tułowia. 8. Skoki.
W odpowiedniej porze odbywają się na wolnem powietrzu gry i zabawy ruchowe.
———–
Druk. O. Łyczek w Końskich

Zachowany zestaw podręczników gimnazjalnych należał do brata mojego dziadka ‑ Franciszka, który rozpoczął naukę gimnazjalną w roku szkolnym 1918/19. Franciszek był zdolny i figlarny. Na lekcji religii w szkole powszechnej, pod czujnym okiem ks. Jana Wiśniewskiego, nabazgrał w katechizmie, że „Ciocia Urszulka z Kacprowa podarowała to dzieło” i że „Wawrzuś z Kacprowa taki łysy, że aż strach”. Po wujku Franciszku książki przejął mój dziadek, który był samoukiem. W okresie okupacji niemieckiej, konkretnie w latach 1942‑1944, uczył się z nich brat mojej mamy, chowając je w oficjalnych wydawnictwach hitlerowskich typu „Mały Ster” i „Ster”.

Oto spis zachowanych podręczników:

1. Marya Dzierżanowska, Krótka gramatyka polska i ćwiczenia językowe, wydanie dwudzieste trzecie. Nakładem Jana Fiszera, Warszawa, Jasna nr 30, 1918.

2. Stanisław Thomas, Zbiór zadań arytmetycznych, część II, wydanie dziesiąte, Wydawnictwo M. Arcta w Warszawie, Lublin, ul. Namiestnikowska 23, 1916.

3. M. Brzeziński, Krótka nauka o ciałach przyrody martwej, ich własnościach, przemianach i znaczeniu. (Książka dla uczniów szkół i samouków). Ze 104 rysunkami. Wydanie siódme, Wydawnictwo imienia Mieczysława Brzezińskiego, Warszawa, ul. Warecka, 1918.

4. Anna Nałkowska, Krótka geografia wyprowadzona z obserwacji najbliższej okolicy, część I, wydanie piąte, nakładem Księgarni J. Lisowskiej, Warszawa, Aleja Jerozolimska 29, [1916]

Podręcznik do geografii, jak wynika z adnotacji na wewnętrznej stronie okładki, został odkupiony od ucznia o nazwisku Piotr Ślęzak. Zamiast zalecanego podręcznika do j. niemieckiego, wuj Franciszek miał samouczek pt. „Jak się nauczyć po niemiecku? Praktyczny podręcznik do nauczenia się języka niemieckiego w krótkim czasie i bez pomocy nauczyciela wraz z słowniczkiem polsko‑niemieckim i niemiecko‑polskim”, wydanie trzecie, poprawione i powiększone, nakładem i drukiem Fr. Chocieszyńskiego, Poznań 1913.